| Башkорт ирзэренен 7 торе |  |
|
«Борон-борон заманда йэшэгэн,ти эбей менэн бабай…» Экиэт балалар осен генэ язылhа ла, унда ололарга ла бик куп фэhем тупланган. Ни тиhэн дэ ботэ экиэттэр зэ тормош тэжрибэhенэн сыгып ижат ителэ, hэр халыkтын-уз экиэттэре, уз образдары. Урыстарза, мэсэлэн, kул kаушырып, мейес башында ялkауланып ятkан Иванушка барыhына ла олгэшэ hэм ин бай, ин сибэр батша kызына ойлэнеп kуя, kытай экиэттэрендэ уkытыусы hэм уkыусы образдары йыш kына осрай. Уkытыусынды тынламанынмы-торле бэлэлэргэ осраясаkhын! Fэрэптэр осоусы балас менэн тылсымсы шэм косонэ инана. Башkорт экиэттэрендэге батыр, фэkэт узенен аkыл hэм белэк косенэ генэ ышанып, ойенэн сыгып китэ hэм уныштарга ирешэ. Эммэ экиэттэрзэ (тормошобозза) батырзарзан тыш башkалары ла осрай…
Аkъял батыр. Ошондай батырзары арkаhында башkорттар ун йыл hайын кутэрелешкэ сыkkан да инде. Сая йорэкле, kызыу kанлы Аkъял батырзар был донъяга корэш осен тыуа. Уларзын йэшэу мэгэнэhе-корэштэ hэм данлы енеузэ. Конкуреш, тормош улар осен кунелhез hэм мэгэнэhез. Шуга ла Аkъял батырзарзын кубеhе эскелеккэ hала. Йэки hугыш барган ергэ ашkынып, hэлэк була. Эммэ конкуреш, тормошта ла корэш осен урын етерлек. Быны анлаган Аkъял батырзар-hэйбэт спортсылар, милиционерзар, офицерзар, э kайhылары-зур эшkыуарзарзын ин hэйбэт hэм ышаныслы ярзамсылары йэки уз аллы, бик унган эшkыуарзар булып китэ. Аkъял батырзын kатынына иренэ гэзэти тормоштон мэгэнэhен оноттормау hэм, унын йорэгендэ бойок алыштар шандауы ишетелэ башлау менэн, игтибарын hэм ташып торган энергияhын зур эштэргэ hэм маkсаттарга йунэлтер белергэ кэрэк. Эгэр инде hез унан куп аkса йэки «башkалар кеуек йэшэу»зе утэ ныk талп итhэгез, бер аззан: «Сэлэм бисэкэй! Мин hинэ Урус-Мартандан язам…»,-тигэн хат алып, аптырамагыз. Ысын батырзын йорэге шулайыраk тибэ шул… Камыр батыр. Ипле, тыныс kамыр батырзын ойендэ лэ-йылы hэм рэхэт. Унган булмаhа ла, ул kатынына ихлас ярзамга килергэ эзер. Эште топле hэм шуга ла яйлап, тэмлэп эшлэй ул. Кинэнеп ял итеузэн дэ баш тартмай-матурлап табын эзерлэп, бар осталыгын hалып, kаз бешереп, hэм табында уны узе булеп, ин яkын бер-ике дусын саkырып, рэхэтлэнеп hойлэшеп, кунел бушатып алырга ярата. Ярзам hорап kамыр батырга морэжэгэт иткэн hэр кем унын kул йэки hуз ярзамын тоясаk. Yтэ kырkа узгэрештэр яратмай-кубеhенсэ тыуган урынында топлэнеп, ата-эсэhенен нигезен hаkлап kала. Тугандарын ихтирам итэ, хатта бик ук аралашмаган тугандарынын да тыуган кондэрен ислэп, kотлаузар ебэрэ.Камыр батырзын кунеле нескэ-шуга ла ул йыр-монга,шигриэткэ гашиk кеше. Э батырлыгы нимэлэ hун унын, тип hорарhыгызмы? Э hез унын kатынын йэки балаларын йэберлэп kарагыз. Камыр батыр шунда уk барыhын да аптыратасаk. Уны kыззырыу kыйын, эммэ бер kызhа, ул усен тулыhынса алып kуясаk. Камырзай йомшаk кунелле булhа ла, унын йорэге-булат kылыстай уткер hэм hынмас. Алдар батыр. «Тормош-ул байрам»,-тип уйлай Алдар батыр. Ысынлапта, унын янында барыhы ла байрамса-гэзэти табын онотолмаслыk ваkигага эйлэнэсэк, э унын менэн осрашыу азна буйы кутэреп ебэрэсэк. Алдар батыр ирзэр тормоштан барыhын да алып kалырга ашыга. Шаян hэм кин кунелле Алдарзы дустары бер мэжлестэн дэ kалдырмай, эммэ саkыргас та, укенэ башлай-ботэ kатындар унын ауызына гына теклэп ултыра. Кунелле тормош алып барыуына kарамай, Алдар-тогро дус, кэрэк ваkытта, бар мэшэkэттэрен онотоп, ярзамга килеп етэсэк. Эшлэгэн эштэре куренмэhэ лэ, ул аkсага мохтаж тугел-Хан менэн Аждаhаны хэйлэлэп, мэрэкэлэп, узенен ауызына kарата белэ. Куп осраkта Алдарзар –ижади кешелэр: артистар, рэссамдар, шагирзар. Улар менэн бер генэ кешегэ kыйын-Алдарзын kатынына. Йорттагы бар мэсьэлэлэрзе узе хэл итергэ, ирен kай саk азналар буйы курмэскэ мэжбур ул. Шул осраkта гына hез унын ысын дусына hэм хатта серзэшенэ эйлэнэсэкhегез. Хатта конкуреш мэсьэлэлэрен хэл итеугэ йэлеп иткэндэ лэ, байрам тосе биреп, алдаштырыгыз. Шул саkта ин матур булэктэр зэ унын тистэлэгэн эхирэттэренэ тугел, э hезгэ элэгэсэк! Аждаhа Ул куп hойлэшмэй. Дустары ла унын куп тугел, эммэ барыhы ла бик кэрэкле. Аждаhа kунаkkа йороргэ яратмай, эммэ «файзалы» кешелэр булган урынга бохтэ кейенеп, kиммэтле булэк алып бара. Ул hеззен дэ кейемегезгэ игтибар итеп, узегеззе нисек тоторга ойрэтэсэк. Бындай ир ойзэ бер kасан да эш тураhында hойлэшмэй. Ул kатыны hэм балалары менэн дэ кэнэшлэшергэ ашыkмай. Унын осен ой –кунел ялы осен тэгэйен. Ойзэ kупkан тауыш, гауга унын йэненэ тейэ, hэм ул kэтги рэуештэ быларзы тыя. Шуга ла куп мэсьэлэлэр хэл ителмэй kала, э балалар уззэрен кэмhетелгэндэй тоя. Бындай атайзар балаларына kарата бик талапсан hэм kаты kуллы, эммэ ейэндэре тыугас, уларзын кунеле ирей тошэ, ейэндэрен улар бик ярата hэм тэрбиэлэу эшенэ ныk игтибар булэ. Аждаhага бындай холоkтан hаk булырга кэрэк-уз урынын тапмай, эскеселек hэм наркоманияга бирелеп киткэн балалар тап Аждаhаларзын балалары ла инде. Э инде Аждаhанын kатынына был мэсьэлэгэ ныгыраk игтибар итер кэрэк – иренен hойлэшергэ телэмэуенэн kурkмай, эйтелергэ тейеш hуззе эйтеп, эшлэнер эште эшлэтеп kуйыу hэйбэт. Балаларынын да уй-телэген Аждаhа атайга эсэ кеше еткерhэ, отош kына булыр. Аждаhа-ир янында kатын узен бик ышаныслы тоя. Эммэ ирэйеп, матди яkты гына уйлап, «кэрэкмэгэн» кешелэрзэн узегеззе осто kуйып, холkогоззо бозорга ашыkмагыз. Аждаhаны бит батырзар килеп, «ултереп» тэ китэ. Шулай булыуга kарамастан, Аждаhалар батырзарга хормэт менэн kарай, сонки кос косте ихтирам итэ. Иргэйел. Кешегэ ышанмаусан, hаран була ундай ирзэр. Унын дустары юk тиерлек-сонки уга дустар бик кэрэк тэ тугел. Ул уз эшен белеп, иплэп кенэ эшлэп йорей. Эсhэ лэ, эш бозорлоk итеп эсмэй, киреhенсэ, эскэн кешелэрзен хэбэрен тынлап, hыгымталарын яhап ултыра ла насарын да, hэйбэтен дэ уз ягына бора. Yзен, элбиттэ, ин аkыллыга hанай (бэлки, шулайзыр за инде), эммэ утэ шикле булганга, Иргэйел-ирзэр зур хужа, турэ булып китэ алмай. Аkыллы Аждаhа-хужалар Иргэйел кеуектэрзе яkынайтып ала- уларзын кэнэштэре, кузэтеусэнлеге, яhаган hыгымталары hэр ваkыт ярзам итэ. Иргэйел янында, hезгэ иhэ, kатын-kыззар, тыныс булырга момкин. Ойотулы азыk, кесэhе тулы аkса була унын. Аkсаhы kайhы саkта куп булмаhа ла, тегенэн-бынан эйбер ташып, ойегез гел ялтырап торсаk. «Кешелэр беззен шэплекте курhен эйзэ!»,-тип kатындарын, балаларын hэйбэт итеп кейендерергэ ярата ундай ирзэр. Эммэ kунаkkа йороу, kунаk kабул итеу йыш элэкмэйэсэк-kунаk йыйhагыз за hирэк йыйырhыгыз. Иргэйелдэр: «Бер булhын, берэгэй булhын!»,- тигэн kараш менэн йэшэгэнгэ курэ, kунаk остэле бик мул булырга тейеш hэм ин турендэ «зур» турэлэр ултырасаk. Эминбэк. Атаhы менэн эсэhенен hунгы аkсаhына нефтсе, юрист йэки экономист hонэрзэренэ уkыузан баш тартып, «буш» hонэрзе остен куреусе кем? Элбиттэ, Эминбэк! Шуга ла Эминбэктэрзен мэж килгэн урыны - филармония hэм театр сэхнэлэре. Атай-эсэй осен Эминбэктэрзен hайлаган юлы куп осраkта бэлэ генэ. Элбиттэ, улын телевизорзан куреп kалыу, унын тауышын hирэк-hаяk радионан тынлау, курше-тирэлэрзен hойонселэуе бэхеттерзэ ул… Эммэ устергэн баkсандын емештэре, асыраган малындын ите шул Эминбэкте ашатыуга китэ лэ kуя. Эминбэктэрзен бик hирэктэре генэ батша kызына ойлэнеп, аkсалы булып kуя. Эминбэктэр араhында hирэклэп булhа ла ысын hэлэт эйэлэре лэ бар. Улар ныkышмалы hэм тырыш булhалар, уз hонэрзэренен табышы менэн гаилэhен тулыhынса тэьмин итэ алалар. Yкенескэ kаршы, куп Эминбэктэр ижадтарына яуапhыз kарай hэм йылдар утеу менэн торло дэлэжэлэргэ ирешhэлэр зэ, гумерзэрен кубэлэк кеуек осоп-елпеп кенэ уткэрэлэр. Эминбэктэрзен kатындарына иhэ иренен «продюсеры» булып, уны етэклэп тигэндэй йоротеп, кеше итеп алырга, «башkаларзан» kалышмай йэшэргэ, йэ… телевизорзан hирэк-hаяk йозен куреп kалыуга йыуанып, kара икмэк менэн hотhез сэй эсеп ултырыуга kэнэгэтлэнеп, Эминбэк kатыны булыуга шокер итергэ kала. Хан. Хэзерге «яны башkорттарзын» кубеhе – экиэттэрзэге хандар кеуек. Улар – аkса, байлыk kоло. Эммэ хандарзын ботэhе лэ эшkыурлыk менэн шоголлэнмэй. Кубеhе турэлеккэ ынтыла, турэлекте уз файзаhына эшлэтэ. Бэлэкэй генэ булhа ла вазифа билэу менэн, уларзын куз kараштарынан алып машина маркаларына тиклем узгэрэ. Нимэhе kызыk – ханлыkkа олгэшеп олгормэгэн хандар – ин ышанысhыз, ин ярамhаk, юха, ике йозле кешелэр. Хандар батырзарзы узhенмэй. Улар уззэре кеуек хандарзы урлэтергэ, уларга hыйынырга ашыга – бер-береhенэ ышанып етмэhэлэр зэ, улар бер телдэ hойлэшэлэр. Батырзарзын сая йорэктэренен ынтылыштары ла, маkсаттары ла ханга анлашылмай. Э анлашылмаган нэмэ хандарзы хэуефкэ hала, kурkыта. Шунын осен хан фэkэт ханга гына тартыла. Yзенэн югарыраk хан азаk токороп утеп китhэ лэ, хан ханлыгын итэ: турэлэр алдында – ишэк, ишэктэр алдында турэ булыу ысулы менэн эш итэлэр. «Кемгэ коньяк эсерергэ, э кемде эре генэ kыуып ебэрергэ белэбез», тип уйлай улар. Эммэ бик йыш янылышалар-сонки уларзан югарыраk торган Аждаhалар асылда иhэ уларзы яратмай, файзалана гына. Хандарзын kатындары кубеhенсэ ирзэренен kарашын уртаkлаша, хан kатыны менэн булып йэшэу улар осен мэртэбэ. Шуга улар кэнэшкэ kолаk hалып бармайзар. Ханлыkтарын югалтkан хандарзын хэленэн дэ мошколерэк куренеш юk донъяла. («Башkортостан kызы» журналынан, 2002-се йылдын 3-се hаны, 8-9-сы биттэр.) |
